هیأت‌های مذهبی و کارکردهای عزاداری

همبستگی بین هیأت‌های مذهبی و توده مردم از مهم‌ترین عوامل ماندگاری هیأت‌های مذهبی به‌شمار می‌آید، وجود هیأت‌های مذهبی با قدمت بیش از صد سال دلیل بر اثبات این ادعاست.

اما داستان سوگواری برای سیدالشهدا(ع) از سال 352هجری قمری در دوران حکومت آل بویه به صورت علنی و گسترده برگزار می‌شد، ولی اطلاعات زیادی در دسترس نیست و به احتمال بسیار زیاد، به سبب محدودیت‌هایی که در برگزاری چنین مراسمی وجود داشته است، این عزاداری‌ها در قالب جمعیت‌های کوچک برگزار می‌شده و از ذکر مصائب و گریستن فراتر نمی‌رفته است.‌

شکوه مراسم سوگواری با رسمی شدن مذهب تشیع در دوره صفویه به حداکثر خود رسید. در این دوره ساخت مساجد، حسینیه‌ها، تکیه‌ها و مدارس علمیه رونق فراوان یافت، به دستور پادشاهان صفویه خواندن کتاب روضه امام حسین(ع) بیش از پیش رایج شد و حرم مطهر امامان در کاظمین همراه با مسجد بزرگی که به مسجد صفویه شهرت یافت، ساخته شد. در چنین فضا و شرایطی هیأت‌های مذهبی نفوذ و قدرت زیادی پیدا کرد.

در عهد صفویه دو تحول مهم در آیین عزاداری هیأت‌های مذهبی به وجود آمد؛

1ـ رسمی و حکومتی شدن مجالس سوگواری و ابزارمند شدن آن

2ـ تعریف آیین‌ها و رسوم جدید عزاداری

در دوران قاجاریه، عناصری از عزاداری که در دوره‌های قبل (صفویه، زندیه) به‌وجود آمده بود، هدفمند‌تر شد، فتوای میرزای قمی و قبل از ایشان فتوای آیت‌الله محمدعلی کرمانشاهی درخصوص تجویز تعزیه در ترویج عزاداری بسیار موثر بود. به‌دنبال چنین فتواهایی تاریخ معاصر از زمان قاجاریه، شاهد رشد بیش از پیش و گسترش هیأت‌های مذهبی شد. بنابراین می‌توان به جرات ادعا کرد در دوره قاجاریه عزاداری نهادینه و جایگاه هیأت‌های مذهبی تثبیت شد، هر بخش از جامعه که بیشتر به هیأت‌های مذهبی نزدیک می‌شد، بیشتر بین مردم محبوبیت پیدا می‌کرد، چون در جهت باورها و اعتقادات مردم و جامعه حرکت می‌کرد.

نقش هیأت‌های مذهبی در سال‌های نزدیک به مشروطه بیش از پیش پررنگ می‌شد، چنان‌که در آن بُرهه از تاریخ، مباحث سیاسی روز در مجالس روضه مطرح می‌شد و به افزایش آگاهی مردم و بینش آنان نسبت به اتفاقات و رویدادهای روز جامعه می‌انجامید و این امر باعث رشد مشروطه شد و در اصل نهال مشروطه در مجالس عزاداری و در بطن هیأت‌های مذهبی آبیاری می‌شد و با سخنرانی وعاظ ماهر، پرورش می‌یافت. این رویه کم و بیش ادامه یافت و از دهه 1320 تا دوران حاضر، سیر صعودی داشته و در نهایت، در پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی در سال 1357 نقش غیر قابل انکاری را ایفا کرد.

رضاشاه پهلوی پیش از رسیدن به سلطنت از مذهب، مخصوصا مراسم سوگواری امام حسین(ع) سوءاستفاده‌های فراوانی کرد. او برای این‌که بتواند جایگاه خود را بین مردم و علما تثبیت کند، از هیأت‌های مذهبی و مراسم سوگواری سیدالشهدا(ع) استفاده ابزاری کرد، ولی پس از رسیدن به سلطنت ناگهان تغییر رویه داد و افکار حقیقی خود را آشکار کرد، او برای مبارزه با مذهب اقداماتی از قبیل محدود کردن روضه‌های دولتی، ممنوع کردن بعضی از اقسام عزاداری، تغییر صورت ظاهری عزاداری به مراسم کلیسا و خرافه شمردن عزاداری مرتکب شد. ‌

هیأت‌های مذهبی در مقابل ممنوعیت عزاداری عکس‌العمل‌های متفاوتی از خود نشان دادند، بعضی از آنها تسلیم جریان شدند و عزاداری را ترک کردند، اما بسیاری از آنها از عزاداری برای امام حسین(ع) دست برنداشتند. آنها به‌صورت مخفیانه ولو در جمع اعضای خانه خودشان به عزاداری پرداختند و بعضی دیگر هم که قدرت بیشتری داشتند با برپایی مجالس روضه خوانی زیر زمینی و حتی در زیر لوای مراجع و علمای بزرگ به مبارزه با رضا شاه برخاستند. ‌

هیأت‌های مذهبی و انقلاب اسلامی

در دوران محمدرضا شاه پهلوی چون وی قصد داشت با ایجاد رابطه مناسب با متدینان و روحانیون به تثبیت جایگاه خود بپردازد، با دادن آزادی نسبی فضا را برای رشد هیأت‌های مذهبی مهیا کرد. در این دوران، رجال رده بالای کشور نیز کمابیش، چه با صدق و چه با ریا، وجهه‌ای مذهبی و دیندار از خود به نمایش می‌گذاشتند، گاه به دیدار علما یا زیارت اماکن متبرکه می‌رفتند و گاه در مجلس عزاداری شرکت می‌جستند و در پای منبر وعاظ شهیر آن زمان می‌نشستند. حتی برخی از ایشان خود اقدام به برگزاری مراسم مجالس عزاداری می‌کردند. ‌

هیأت‌های مذهبی در مبارزه علیه استبداد و در دفاع از اعتقادات مردم در خط مقدم بودند، در زمانی که محمد رضا شاه پهلوی قصد عملی ساختن انقلاب سفید را داشت، چون اختلاف بین علما و دربار به حداکثر رسیده بود، علما در مقابل این اقدام شاه موضع اعتراضی گرفتند و زبان به مخالفت گشودند. طی این اعتراض نیز باز مجالس مذهبی نقش بسزایی ایفا کردند در اعتراضات مردم و بازاریان و طلاب قم، سربازان رژیم به بازار و مدرسه فیضیه یورش بردند و به ضرب و جرح و سرکوب بازاریان و هیأت‌های مذهبی پرداختند. ‌

از طرف دیگر با تلاش شاه برای غربی کردن جامعه، مردم در پوشش هیأت‌های مذهبی هویت دینی خود را حفظ کردند، در رابطه با ایجاد همبستگی توسط هیأت‌های مذهبی می‌توان به نقش وعاظ هیأت‌ها اشاره کرد. وعاظ نبود اتحاد را، علت شکست اعراب در مقابل رژیم صهیونیستی می‌دانستند و از مردم می‌خواستند که با یکدیگر متحد باشند و این اتحاد را با شرکت در مراسم مذهبی مانند هیأت‌های مذهبی تقویت کنند. یکی دیگر از اقدامات برای اتحاد هیأت‌های مذهبی این بود که به جای استفاده هیأت‌ها از عکس شهدای خود در تظاهرات و راهپیمایی‌ها، عکس امام خمینی(ره) را با خود به همراه داشتند، بنابراین تقویت همبستگی اجتماعی و تشکیل نهادهایی برای امداد رسانی در مواردی مانند کمک رسانی در وقوع بلایای طبیعی، کمک به آوارگان مظلوم فلسطین از کارکردهای اجتماعی هیأت‌های مذهبی در دوران پیروزی انقلاب اسلامی بود.

هیأت قائمیه، تاسیس و عملکرد

هیأت‌های مذهبی متعددی در مبارزات قبل از انقلاب اسلامی و حتی در جریان مبارزات انقلاب اسلامی نقش داشتند که یکی از این هیأت‌های مذهبی هیأت قائمیه تهران بوده است. هیأت قائمیه در سال 1325 هجری شمسی توسط شیخ‌محمد تهرانی تاسیس شده است. در ابتدای تاسیس چون مکان ثابت و معلومی برای استقرار وجود نداشت به‌صورت سیار در منازل اعضای هیأت اقدام به برگزاری مراسم و آیین‌هایی به مناسبت اعیاد مذهبی گوناگون مانند جشن نیمه شعبان و ولادت امام علی(ع) و مراسم سوگواری امامان معصوم می‌کردند.

هیأت مدتی در منزل مرحوم حاج حبیب‌الله زاهدی در خیابان خراسان و بعد از آن در مسجد صدریه واقع در میدان خراسان، خیابان رسام فعالیت می‌کرد. فعالیت هیأت قائمیه در مسجد صدریه 27 سال طول کشید و چون مشکلات و نیازهای لازم هیأت در آن مسجد مرتفع نمی‌شد، بنابراین مکان فعلی را که در خیابان قدیم شمیران، بالاتر از پل رومی، کوچه نبوی واقع شده، به مساحت 1560 متر مربع خریداری و اقدام به ساخت هیأت فعلی کردند.

در دوران دکتر محمد مصدق هیأت قائمیه فعالیت‌های زیادی انجام می‌داد و اعلامیه‌های بسیاری در حمایت از آیت‌الله کاشانی علیه دولت مصدق صادر می‌کرد.

شیخ‌محمد تهرانی علیه شاه نیز اعلامیه‌های بسیاری صادر می‌کرد. وی به همراه اعضای اصلی هیأت چند مرتبه برای کسب تکلیف در مسائل روز و پیشبرد مبارزات انقلابی به خدمت حضرت امام (ره) رسید. اعضای این هیأت چندبار به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی با رژیم شاه دستگیر و روانه زندان شدند.

هیأت قائمیه برای اتحاد مردم در مقابل اختلاف‌افکنی دشمنان که قصد استعمار و استثمار هر چه بیشتر کشور‌های اسلامی از جمله ایران را داشتند، تشکیلاتی به نام شورای مسلمانان متحد تشکیل داده بود که رهبری این تشکیلات به عهده شیخ محمد تهرانی بود. این تشکیلات در شهرستان‌های مختلف شعبی داشت که هدف از این تشکیلات ارشاد مردم و تقویت وحدت بود.

آرنگ داوودی ‌‌/‌‌ پژوهشگر تاریخ معاصر