راهبرد «قاطعیت و مدارا» در برخورد با فتنه‌گران

نمونه‌های مشهوری از چنین فتنه‌ها و آمیختگی‌های حق و باطل را می‌توان در تاریخ صدر اسلام مشاهده کرد. این مقطع زمانی از آن نظر اهمیت دارد که می‌توان از مواجهه پیامبر اسلام(ص) و حضرت علی(ع) با این دسیسه‌ها به‌ عنوان الگویی برای استفاده در موقعیت‌های مشابه در عصر حاضر بهره برده و از آن درس گرفت.

براساس مستندات تاریخی، رسول مکرم اسلام(ص) و حضرت علی(ع) در مواجهه با مخالفان از مدل مشترکی بهره می‌گرفتند که در اندیشه سیاسی اسلام از آن به اختصار به مدل «قاطعیت و مدارا» یاد شده است. قاطعیت در تصمیم‌گیری و ایستادگی در برابر دسیسه‌چینان و مدارا با مخالفانی که به دلیل تحریک دیگران یا جهل سیاسی درگیر فتنه شده بودند، دو مولفه اساسی این مدل راهبردی است. چنین است که در مقاطع مختلف تاریخی، پیامبر اکرم از این راهبرد بهره گرفته و وقوع جنگ‌های متعدد در دوره‌ای که ایشان مردم را به دین مبین اسلام فرامی‌خواندند، حکایت از ایستادگی و قاطعیت در برابر مخالفان و دشمنان داشته و همزمان، صلح و مدارای ایشان، نمادی از بخشش مخالفان بوده است؛ این همان مدلی است که حضرت علی(ع) نیز آن را ادامه داده و در حکومت ایشان هرچند در برابر مکر و حیله مخالفان و دشمنان مدارا شده و آن حضرت از جنگ پرهیز می‌کردند، اما آنگاه که منافقان و حیله‌گران سیاسی بر دولت اسلامی شمشیر می‌کشیدند، ایشان نیز با اقتدار مقابلشان ایستاده و اسیر سرزنش‌کنندگان نمی‌شدند.

بر همین اساس چنان‌که اندیشمندان در حوزه تاریخ اسلام نوشته‌اند، «روش پیامبر در برخورد با مخالفان، مبتنی بر مدارا، محبت، حکمت، اندرز نیکو و استدلال و مناظره به نیکوترین روش بود. این روش در اوایل بعثت، باعث تحریک عواطف و احساسات مردم مکه شده و آنان را به اسلام ترغیب می‌کرد، اما هنگامی که مشرکان به اصل دین حمله می‌کردند، برخورد پیامبر همراه با صلابت و قاطعیت بود. به همین دلیل برخورد پیامبر نسبت به مخالفت‌های یهودیان مدینه در ابتدا براساس استدلال، مدارا و انعقاد پیمان‌های صلح بود، اما هنگامی که یهودیان پیمان‌شکنی کردند و به همکاری با مشرکان مکه پرداختند، حضرت دستور جنگ با آنها و محاصره و اخراج آنان را از مدینه صادر کرد.»

حضرت علی(ع) نیز با حساسیتی ویژه به مقوله فتنه‌انگیزی نظر داشته و پیامدهای فتنه را آنقدر برای جامعه دینی خطرآفرین می‌دانستند که پیش از قبول خلافت، نسبت به تبعات فتنه‌انگیزی به مردم عصر خود چنین هشدار دادند: «مرا واگذارید و دیگری را به دست آرید، زیرا ما به استقبال حوادث و اموری می‌رویم که رنگارنگ و فتنه‌آمیز است و چهره‌های گوناگون دارد و دل‌ها بر این بیعت ثابت و عقل‌ها بر این پیمان استوار نمی‌ماند...» (خطبه92 / ص172) با این همه هشدارهای یادشده سبب نشد تا ایشان در دوران زمامداری از تبعات فتنه مصون بمانند و به همین دلیل جنگ‌های جمل، صفین و نهروان با وجود همه مدارای حضرت، گریزناپذیر بودن کاربرد قاطعیت در برابر فتنه‌گران را به نمایش می‌گذارد.

هرچند در عصر ما به‌ سبب پیچیده بودن فضای سیاسی، فتنه‌انگیزی‌ها به مراتب پیچیده‌تر از قرون گذشته شده و به همین دلیل نحوه مقابله با آن نیز مشکل‌تر به ‌نظر می‌رسد، اما بی‌تردید می‌توان همچنان با تکیه بر مدل «قاطعیت و مدارا» فتنه‌ها را مدیریت کرده و مانع گسترش دسیسه‌چینی‌هایی شد که کیان جامعه اسلامی را هدف قرار داده است.